Баабар: Ерөнхийлөгчийн засаглал гэж юуг ойлгоод байна аа?

Эртний Герег, Ромыг эс тооцвол орчин үеийн төрийн ардчилсан тогтоцын эх Анг­лид үүсчээ. XIII зуун буюу Чин­гэсийн байлдан дагуулал­тын үед англи язгууртнууд хаантайгаа гэрээ байгуулж түүний үнэмлэхүй эрхэд хяз­гаар тавьсан байна.

Үү­нийг түүхэнд Магна Картын гэрээ гэдэг. Энэ зарчим зуун зуу­наар боловсронгуйжсаар үнд­сэн хуульт хаант засагт Их Бри­танийн төрийн тогтоц буй болсон юм. Гэвч нарийндаа үг үсэг хөөцөлдвөл Англи нь Үнд­сэн хууль ч байхгүй, хааны засаг­лал ч байхгүй, үнэндээ сонгодог парламен­тын төртэй билээ. Англи маягийн пар­ламентаризм өнөөгийн ертөн­цөд тун түгээ­мэл эд. Энэ нь үндсэн хуульт хаант улсын (Япон, Холланд, Малайз, Ис­пани, Канад, Авст­рали, Тай­ланд, Швед г.м). бүгд найрамдах улсын (Герман, Энэтхэг, Итали, Унгар, Из­раиль, Син­гапур г.м.) гэсэн хоёр хэлбэрээр байдаг. Хоо­рондоо их адилхан. Улсыг тө­лөөлөх эрх үе улирсан хаанд, эсвэл сонгогдсон ерөн­хий­лөгчид бий. Аль ч тохиолдолд нь гүйцэтгэх засаглалыг пар­ламент томилно. Парламен­тын засаглал гүйцэтгэх зас­гаа томи­лох гэж нэлээд бу­дил­даг. Ялан­гуяа сүүлийн үед элбэг үзэгдэх болсон улс төрийн намууд сонгуулиар тэнцүү санал авсан тохиол­долд за­римдаа арчаагаа алда­на. Гэх­дээ хэрүүлтэй уруул­­­тай ч гарц үргэлж олддог.
Ерөнхийлөгчийн засаглал хэмээх төрийн тогтоцын бас нэг хувилбарыг 1776 онд америк­чууд бодож олжээ. Энд хууль тогтоох эрхийг парламент дан­гаар эдлэх боловч үүнээс гадуур болох Ерөнхийлөгчийн сонгуу­лиар гүйцэтгэх засгийн асуу­дал шийдэгдэнэ. Ерөнхийлөгч улс орноо төлөөлөхөөс гадна гүйцэтгэх засгийг толгойлж Засгийн газраа өөрөө бай­гуулна. Ийм засаглалтай оронд Латин Америк ба Аф­рикийн бүх орон багтдаг бай­на. Харин зэрэг­цүүлэн ард­чилсан зарчмаа тууштай хэрэгжүүлж чадсан АНУ-аас өөр ганц ч орон байх­гүй. XҮIII зууны дундуур аме­рикчууд Африкт “эрх чөлөө” гэсэн утга бүхий нэртэй Либэри улсыг байгуулж АНУ-ын Үндсэн хуулийн хуулбараар цогц­луул­сан боловч шоглоомтой юм шиг энэ орон 150 жил самууны уурхай болсоор явна. Аме­ри­кийн системийг нэлээд тууштай хэрэгжүүлж байсан Чили улс 1973 оны төрийн эргэлтээр нэрээ бааст­сан билээ. 100 орчим жил самуурч явсан Мексик 1921 оноос Америкийн төрийн системийг тасралтгүй чан­далж байгаа үлгэр жишээ орноор тодорч буйг асуудал өөрсдөд нь биш хөршид нь байна гэж тайлбарлагсад олон бий. Америк бүтэц өөр оронд бие­ллээ олдоггүйг судлаачид нийг­мийн ухамсар зохион бай­­­­­­­­гуу­­лагдах чад­вартай хол­бон тайлбарладаг. Ялангуяа тэдний практикаар баяждаг тангаргатны шүүхийн тогтолцоо ухамсар дорой газар огт таа­рахгүй гэж үздэг.
Парламентын ба Ерөн­хий­лөгчийн засаглалын аль аль хувилбарыг хамгийн олон турш­­сан газар бол Францын бүгд найрамдах улс билээ. Ингээд 1958 онд генерал де Голлийн саналаар тав дахь Үндсэн хуулийг баталж Ерөн­хийлөгчийн хагас засаглал гэсэн дундуур хувилбар буй болжээ. Ард түмнээс сон­гогд­сон Ерөнхийлөгч улсаа төлөө­лөхөөс гадна гүйцэтгэх засаг­лал буй болоход ихээ­хэн үүрэг гүйцэтгэнэ. Пар­ламент Ерөн­хий­лөгчийн са­нал болгосон Зас­гийн газрыг томилно. Иймээс Ерөнхий­лөгч парла­мент дахь хүчний харьцааг заавал харж үзэ­хээс өөр арга­гүй болдог. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газар нь пар­ламентын бүтээл мөн боловч энэ нь Ерөнхийлөгчид таалагдах ёс­той хэмээн нө­гөө талаас нь ч бас тайл­барлаж болно. Энэхүү Ерөн­хийлөгчийн хагас засаг­лалтай оронд Солонгос, Тай­вань зэрэг орноос гадна Орос, Польш, Чех гээд хуучин ком­мунист ихэнх орнууд энэ ху­вил­барыг сонгож авсан билээ.
Монгол Улсын шинэ Үнд­сэн хууль сонгодог парла­ментын засаглалын хэл­бэ­рээр анхны ноорог нь бүтээгд­сэн юм. Гэвч хэлэлцүүлгийн явцад ардын депутат нарын хэтэрхий дий­лэнхийн сана­лаар Ерөнхий­лөгчийг нийт ард түмнээс сон­годог төдийгүй учир нь олдохгүй олон эрхтэй болгосон билээ. Иймээс ма­най Үндсэн хуулийг Ерөн­хийлөгчийн хагас засаг­лалын систем мөн гэж олон суд­лаачид үздэг. Чухам энэ байдал 1997 онд Ерөнхий­лөг­чөөс гүйцэтгэх засгийн тэргүүнд нэр дэвшигч таа­лагдсангүй гэсэн шалт­гаа­наар арван хэдэн удаа буцааж байсан дээр тод илэрлээ олсон. Хэдийгээр энэ байдал 2000 оны Үндсэн хуу­лийн нэмэлтээр хагас хугас за­сагд­сан боловч өдгөө Ерөн­хийлөгчийн институци байдаг уу, үгүй юу, байдаг бол эрх мэдэл хуваарилалтын аль хэс­гийг хамрах вэ гэдэг нь тодор­хой бус байдаг. Чухам энэ тодорхойгүй байдал нь Монгол дахь төрийн хям­ралын гол эх үүсвэр болсоор байна. Одоо­гийн Ерөнхийлөгч Засгийн газар болон шүүх эрх мэдэлд бүрэн хутгалдан орж, гадаад бодлого, батлан хам­гаалах, уул уурхайн салбарыг илт өөртөө хамаа­руулан удир­дах болжээ. Нэг үгэндээ эрх мэдлийн хуваа­рилалт то­дорхойгүй учир Ерөн­хийлөгч өөрийгөө хэн ч болгон өөрч­лөх увидас агуулна.
Сүүлийн үед Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж Ерөн­хий­лөгчийн засаглал тогтоох тухай улам амтархан ярих боллоо. Харин яриад байгаа нь дээрх гурван хэл­бэрийн аль нь ч биш бололтой юм. УИХ их үзэмжгүй хэ­рэлдэж буй нь Монголд пар­ламентын засаглал хямарсны буюу зохихгүйн илрэл мөн гэнэ. Ерөнхийлөгч хуулиа тогтоогоод шүүхээ удирдаад, гүйцэтгэх засаглалаа зав чөлөөгөөр нь хөтлөөд явах бололтой юм ярина. Мон­голын хөгжлийн цаашдын хөгжлийн баталгаа гэнэ. Олуу­лаа хэрэлдэж бай­хаар нэг шударга хүнээ сонгоод түүнийхээ удирдлагаар явъя гэнэ. Ийм гоё хэлбэргүй уч­раас авлига гараад байгаа гэнэ. Гэтэл энэхүү яриад байгаа төрийн тогтолцооны хэлбэрийг авторитари дэглэм гэдэг. Дотроо гурван төрөл бий. Үнэмлэхүй хаант улс гэж байна. Дээр үед дэлхийн бараг бүх орон ийм байсан. Сүүлийн үед Балба тийм болж байна. Арабын нэ­лээд хэдэн орон ийм дэглэмтэй. Нөгөө нь парламентын тогтоц­той маяг харуулдаг коммунист даран­гуйлал байна. Ганц на­мын нэрээр олигархи бүлэг төрийг эзэмших ба ард түмнийг тө­лөөлнө гэх байнгын бус ажил­лагаатай парламент гэгч нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаг­лал томилох дүр эсгэнэ. Ийм засаглалын хэлбэр Мон­голд олон жил тогтож байсан ба өдгөө Хойд Солонгос, Кубаас гадна Хятад, Вьетнам, Лаос зэрэг орон орно. Гурав дахь хэлбэр нь шууд да­рангуйлагчтай төр. Түүхэн дэх хамгийн сонгодог жишээ нь Гитлерийн Герман, Мус­солинигийн Итали, Ста­лины Зөвлөлт, Маогийн Хятад бай­сан ба өдгөө Каддафигийн Ливи, Мугабегийн Зимбавэ мөн Бирм зэрэг орнууд баг­тана. Манайд Ерөнхийлөгчийн засаглал тайл­барлаад байгаа эрхмүүд хэрэв энэ тухай хэлэх гээд буй бол Үндсэн хууль өөрчлөх ямар ч шаард­лагагүй. Үүний тулд тө­рийн эргэлт хийдэг ба үүнийг сай­наар хувьсгал гэх, ердийн хуулийн нэр томъёогоор куп дэ этат эсвэл путч гэж нэрлэдэг.